روزگاری که قرن نوزدهم جهت راهنماهای بادکِر(Baedeker) آماده و ویرانه های آن برای مهتاب رسیده باشد، موزه ی آنتوان ویرتز در بروکسل یکی از مقاصدِ حتمی ماه عسلی ها خواهد بود. (۱) ویرتز از ۱۸۰۶ تا ۱۸۶۵ زیست. کار او ربطی به نقاشیِ فاخر ندارد – اما برای خبره های جاذبه های فرهنگی و چهره شناسانِ قرن نوزدهم بسیار جالب توجه است. برخی از عناوینِ کاتالوگِ کارهای ویرتز ایده ای از ویژه بودگی او به دست می دهند: خودکشی؛ خاکسپاریِ فوقِ عجولانه؛ گرسنگی، جنون، و جُرم؛ کودک سوخته. ویرتز، خود کاتالوگ موزه را نوشت، گرچه بی تردید آن را امضا نکرد. از این کاتالوگ – که در ۱۸۷۰ و پس از مرگ او منتشر شد- ما متن زیر را برمی گزینیم. این متن، اگر بتوان چنین نامی بر آن نهاد، زیرنویسِ اثر سه لته ی اوست، افکار و تصوراتِ رویاگون یک سرِ قطع شده. (۲) این گزارش شایسته ی نجات یافتن از ابهام است، نه تنها به سبب جانبداری و غرض ورزی اش بلکه هم چنین به سبب آرایشِ مجلل و قدرتِ ساختاری اش.
-والتر بنیامین
سه لته: دقیقه اول، دقیقه دوم، دقیقه سوم
تنها چند لحظه ی پیش، چندین سر به زیر چوبه ی دار فرو افتادند. در این زمان، بر هنرمند گذشت که تحقیقاتی در مورد پرسش زیر انجام دهد:
آیا سر، پس از جدایی اش از بدن، به مدت چند ثانیه قادر است حائز تفکر باشد؟
این گزارش ِ آن بررسی است. به همراهی آقای … و آقای د، یک متخصص زبده ی هیپنوتیزم، مرا به سکوی اعدام راه دادند. در آن جا من از آقای د خواستم تا با استفاده از هر نوع فرایند جدیدی که به نظرش مناسب می آید، با سرِ جدا شده در تماس قرارم دهد. (۳) آقای د به هر حال پذیرفت. او مقدماتی فراهم کرد و سپس ما، نه بی هیجان، برای افتادن سر یک انسان، انتظار کشیدیم.
به سختی هنوز لحظه ی گریزناپذیر فرا رسیده بود، آن گاه که تیغ هولناک فرود آمد، تمامِ چوبه ی دار را لرزاند، و سرِ مردِ محکوم به درونِ کیسه ی قرمزِ وحشتناک غلتید.
در آن لحظه مو بر بدنمان سیخ شد، اما دیگر مهلتی نداشتیم که خود را دور کنیم. آقای د دستم را گرفت (من زیر نفوذ مغناطیسیِ او بودم)، مرا به سوی سرِ در حال پرش و لرزش برد، و پرسید، ”چه احساسی داری؟ چه چیز می بینی؟“ آشفتگی و بی قراری مانع از آن شد که در همان لحظه پاسخش بدهم. اما درست پس از آن در نهایت وحشت فریاد زدم، ”وحشتناک است! سر، فکر می کند!“ حالا می خواستم از آنچه باید تحمل می کردم، فرار کنم، اما تو گویی کابوسی ویرانگر مرا در طلسم خود به چنگ گرفته بود. سرِ مردِ اعدامی می دید، می اندیشید، و رنج می برد. چقدر ادامه یافت؟ سه دقیقه، آنها این طور گفتند. مردِ اعدام شده باید اندیشیده باشد: سیصد سال.
رنجی که مردی این چنین کشته شده می برد، هیچ زبان انسانی ای بیان آن را قادر نیست. من سعی می کنم در این جا پاسخ هایی را تکرار کنم که در طول زمانی که خود را از جهاتی شبیه به سرِ قطع شده حس می کردم، به تمام سوالات دادم.
دقیقه اول: بر چوبه ی دار
پاسخ ها به این شرح اند: همهمه ای نامفهوم در سر او می غرد- صدایِ تیغ گیوتین که فرود می آید.- مجرم فکر می کند، نه تیغ، بلکه رعد او را زده است. – به شکلی شگفت آور، سر، این جا زیر چوبه ی دار افتاده است و با این حال هنوز فکر می کند آن بالاست، هنوز خود را بخشی از بدن می داند، و هم چنان در انتظارِ ضربه ایست که او را جدا خواهد کرد.
خفگیِ هولناک.- نفس کشیدن غیرممکن است.- این از دستی فوقِ طبیعی و غیرانسانی می آید که چون کوهی به سوی سر و گردن خیز برمی دارد.- این دستِ غیرانسانیِ هراسناک از کجا می آید؟ مردِ رنج کِشنده می فهمد که: انگشتانش بنفش و چون خز هستند.
آه، عذابِ هولناک تری در انتظار اوست.
دقیقه دوم: زیرِ چوبه ی دار
فشار، تبدیل به قاچ خردن و تکه تکه کردن شده است. حالا برای نخستین بار، مردِ اعدام شده از موقعیت خود آگاه می شود.- او با چشمانش فاصله ای را که سر را از بدن جدا می کند اندازه می گیرد و با خود می گوید: پس، در واقع سرِ من قطع شده.
هزیانِ توفنده بیشتر و بیشتر می شود. مردِ اعدام شده حس می کند سرش در حال آتش گرفتن و سوختن است و دارد دور خود می چرخد…و در میانه ی این تبِ توفنده و هولناک، فکری دست نایافتنی، نام نانهادنی، دیوانه وار مغز و ذهنِ میرنده را احاطه می کند. می توان باورش کرد؟ مردی که سرش جدا شده است، امیدش را از دست نمی دهد. هرچه از خونش باقیست با سرعتِ هرچه بیشتر از رگ های زنده اش بیرون می جهد و او بر این امید چنگ می زند.
حالا لحظه ای فرا می رسد که مردِ اعدام شده فکر می کند دارد دست های لرزان و گرفته و منقبض اش را به سویِ سرِ میرنده دراز می کند. این همان غریزه ایست که ما را وامی دارد دست را بر زخمی که دهان می گشاید بفشاریم. و این ها با قصد رخ می دهد، با قصدِ هراسناکِ بازقرار دادنِ سر بر بدن، نگه داشتنِ اندک خونی، اندک حیاتی… چشمانِ مرد به شهادت رسیده در چشمخانه های خونینش می چرخند…بدن چون سنگ گرانیت سخت می شود.
این مرگ است…
نه، هنوز نه.
دقیقه سوم: در ابدیت
این هنوز مرگ نیست. سر هنوز می اندیشد و عذاب می برد.
عذاب آتشی را می کشد که می سوزد، عذاب خنجری را می برد که می درد، سمّی را که خشک می کند، در اندام ها عذاب می برد هم چنان که از دور دیده می شوند، در امعاء و احشائش رنج می کشد هم چنان که از هم جدا و دریده می شوند، در گوشت خود عذاب می برد هم چنان که بریده و له می شود و فرو می ریزد، در استخوان هایش که در روغن داغ می جوشند عذاب می کشد. همه ی این رنج ها و عذاب ها بر روی هم، باز هم هیچ ایده ای از آن چه بر مردِ اعدام شده می رود، به دست نمی دهد.
و در اینجا اندیشه ای او را با وحشت در جا میخکوب می کند:
آیا او حالا مرده است و باید از این پس این چنین عذاب بکشد؟ شاید تا ابد؟…
حال، اما، هستیِ انسانی از او پَر می کشد. او حس می کند به آرامی با شب یکی می شود. حال تنها غباری ضعیف و نامحسوس-اما همین هم پس می نشیند، از هم می پاشد و ناپدید می شود. همه چیز سیاه می شود…مردِ سر بریده، مرده است.
چاپ شده در: یادداشت ها، ۱۹۲۹، مجموعه نوشته ها، جلد ۴، صفحه ۸۰۵-۸۰۸٫ ترجمه به انگلیسی: آنی بورنف.
یادداشت ها:
متنی که بنیامین در اینجا ارائه می دهد، ترجمه ی بخشی از نوشتهای ست که نقاش بلژیکی اواخر دوره رمانتیک، آنتوان جوزف ویرتز (۱۸۶۵-۱۸۰۶) برای اثر سه لته ای ۱۸۵۳ خود، افکار و تصوراتِ رویاگون یک سرِ بریده، نوشت که پس از مرگ او در مجموعه آثار ادبی ویرتز (بروکسل: پرنت و پسران، ۱۸۶۹) به چاپ رسید. بنیامین بر روی نسخه ی چاپ پاریس (کتابخانه ملی، ۱۸۷۰) کار می کرد. شرحِ ویرتز هم چنین در خودِ اثر سه لته ای به شکل کتیبه ای نقاشی شده بر یک چارچوبِ دیدفریب (Trompe-l’oeil) ظاهر می شود، موضوع اخیر، وسیله ایست که ویرتز اغلب در کارهایش استفاده می کرد.
بنیامین در ترجمه اش بخش هایی از متن ویرتز را خلاصه می کند و ملاحظات مقدماتی هنرمند درباره ی نقاشی را به همراه توصیفاتِ درازدامنه ی او از تصورات و بصیرت های سوژه (مردِ اعدامی) در دو بخش نهایی حذف می نماید. با اینکه ترجمه ی بنیامین، عنوان متن ویرتز را به شکل ”افکار و تصورات یک مردِ گردن زده شده“ (Thoughts and Visions of a Beheaded Man) منتقل می کند، ترجمه ی انگلیسیِ متن حاضر به متن اصلیِ فرانسه ی ویرتز بازمی گردد و آن را ”سرِ بریده شده یا قطع شده“ (A Severed Head/ Une tête coupée: بریده شده، قطع شده، دریده و پاره شده (فرهنگ فارسی هزاره، انتشارات فرهنگ معاصر)) ترجمه می کند. این انتخاب به دلیل صورت گرفته است: یک اینکه، ترجمه ی بنیامین از عنوان فرانسوی به آلمانی به شکل ”eines Geköpften“ در مقایسه با باقیِ متن نادقیق و نارسا به نظر آمده است؛ و دو اینکه، ترجمه ی دقیق اصطلاح آلمانیِ مورد استفاده بنیامین که به فرد (و بدنِ) مردِ اعدامی (”مردی گردن زده شده“) ارجاع می دهد و نه به سری بریده شده (مثل عنوان فرانسه)، نوعی ناشی گری و دشواری واردِ عنوان انگلیسی می کند که نه در اصلِ فرانسه وجود دارد و نه در عنوان آلمانیِ نادقیق ولی مناسب.
۱. موزه ی ویرتز که شعبه ای از موزه ی موزه ی سلطنتی هنرهای زیبای بلژیک از سال ۱۸۶۸ است در بروکسل، شماره ی ۶۲ خیابان ِ وُتیه واقع شده است- ساختمانی نئوکلاسیک که دولت بلژیک به سال ۱۸۵۰ آن را به عنوان استودیو-موزه برای ویرتز بنا کرد و در ازای آن تعدادی از نقاشی های عظیم تاریخی او و ارثیه ی موعودِ تمامِ کارهای تحت مالکیت او را دریافت کرد. ویرتز تا زمان مرگ، استودیواش را در همین ساختمان نگه داشت و پس از آن ملک او تبدیل به داراییِ ملی شد.
بنیامین در پاساژها به مقاله ی ۱۸۵۵ ویرتز درباره عکاسی اشاره می کند، جایی که این هنرمند را به عنوان ”نقاش پاساژها یا گذرگاه ها“ توصیف می کند و ”اولین کسی که، اگر پیش بینی نکرده باشد، حداقل طلبیده است استفاده از مونتاژِ عکاسانه را برای آشوب و هیجان سیاسی.“ بنیامین، پروژه ی پاساژها (کمبریج، انتشارات دانشگاه هاروارد، ۱۹۹۹)، صفحات ۸۴۵، ۶۷۱ و ۶٫ هم چنین در همین کتاب به اشارات بنیامین به ویرتز در مقاله ی ”نامه از پاریس (۲)“ می توانید مراجعه کنید.
۲. اثر سه لته ای ویرتز که امروزه پشت یک پیشخوان در گالریِ اصلی موزه ی ویرتز آویخته است، جایی که کارت پستال هایی به همراه کپی های همین نوشتار ویرتز برای فروش گذاشته شده اند، از سه پانل تشکیل شده تقریباً هم اندازه اند. لته ی اول تماشاچیان را نشان می دهد که به بدنِ بی سر بر چوبه ی اعدام اشاره می کنند. قسمت دوم، از منظری دیگر، جلاد را نشان می دهد که بدن را از چوبه ی اعدام بالا می کشد در حالیکه سر، که اشعه هایی از آن متصاعد می شود شاید نشان گر ارتباطی میان سر و متنِ نویسنده، بر زمین می غلتد. در لته ی سوم، شعله ها و دود در مکانی که دیگر قابل شناسایی نیست زبانه می کشند.
ویرتز با استفاده از فرآیندی که خود ابداع کرده بود، رنگدانه هایش را به جای روغن با تربانتین مخلوط می کرد تا سطحی مات به دست بیاورد. در حال حاضر به سبب مقاومت و ماندگاری پایینِ مواد، تابلوی سه لته در وضعیت بدی قرار دارد.
۳. در قرن نوزدهم شبهاتِ زیادی وجود داشت در این باره که آیا مرگ با گیوتین – روشی که ژاکوبین ها در طی انقلاب فرانسه به عنوان روشی سریع، عادلانه و بدین ترتیب ”انسانی“ برای اعدام، طرفدار آن بودند- حقیقتاً آنی باشد، و هم چنین اینکه آیا آگاهی و هوشیاری می تواند در سرِ جدا شده ادامه پیدا کند یا نه.
در قرن نوزدهم، در پی نظریات ”جذبه ی حیوانی“ (Animal Magnetism) مطرح شده توسط فرانتس آنتون مِسمر (۱۸۱۵-۱۷۳۴) و دیگران، پدیده ی هیپنوتیزم و جذبه بسیار مرتبط با یکدیگر فهم می شدند و زبان جذبه معمولاً برای توصیفِ ارتباط هیپنوتیک و تأثیر استفاده می شد.
